Historia Żołyni - In Villa Zolina

Historia wczesna wsi Żołynia

olin vicus vetus est cum historia iucunda scitu digna. Multae excursiones, proelia, casus et tumultus. Zolin historia principum est, regum, nobilium, agrestium et etiam oppidanorum in uno puncto. Hoc "Chronicon" de vetustissima huius pagi historia narrabit.

Kieruj się do:

Początek

Nazwa “Żołynia”

Historia Żołyni - Początki

Rozwój Żołyni i Lubomierz

Proboszczowie i przedstawiciele Żołyni

I. Nazwa-”Żołynia”

Nie wiadomo skąd się wzięła nazwa Żołynia, jak dotąd są to spekulacje i teorie oto kilka z nich:

I. od Żołędzi - Jest to ludowa tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie mówi ona, że “Żołynia” pochodzi od Żołędzi jednak nie ma uzasadnienia co do tej teorii. Powszechnie jest uznawana za nieprawdziwą.

II. od Zoły - W 2021 roku Sekretarz Gminy Żołynia o pomoc z nazwą Żołyni skierował się do Poradni Językowej PWN otrzymał takie wyjaśnienie:

Zoła, zoł – popiół pozostały z ługu, łużyny, z których ług ciecze, stąd zolić, wyzolić czyli w ługu wymoczyć, zaparzyć. Zolenie zowie się zaparzanie ługowe w trynogu chust [bielizny] lub płótna

III. od Selenia - Jest to teoria mówiąca o tym, że Żołynia pochodzi od Ruskiego (nie mylić z Rosyjskim) słowa Selenia co oznacza wioskę, wieś, wioseczkę. Warto zauważyć, że dwie powyższe pochodzą z języka polskiego i staropolskiego natomiast ta z Ruskiego, faktycznie w czasach kiedy powstawała Żołynia były to tereny Ruskie (do 1349 roku).

Historia Żołyni

I. Początki, VIIIw.-XVIw.

W okolicach VIII-XI wieku te tereny zamieszkiwało słowiańskie plemię Lędzian.

W książce "Chłopski adwokat" zostaje przytoczony zapis księdza Wojciecha Michny dotyczący Grodziska Dolnego:

“Na pierwociu była osada pogańska. Były tu blisko Wisłoka świąteczne zabawy, gdzie palono ognie Wiatrobogowi, dziś nam to głoszą sioła: Zmysłówka i bliskie drugie sioło Gwizdów a ponad brzegiem Wisłoka ku Żołyni rozlegały się Bory pogan, które okrywa zielenią wiekowy las”

Jest to potwierdzenie, że w okolicach Żołyni były osady i świątynie pogańskie. Pisząc o “Wiatrobogu “autor ma na myśli Swarożyca wschodniosłowiańskiego boga wiatru. W Żołyni w miejscu zwanym Łysą Górą również była świątynia. Jednak Słowianie nie budowali świątyń jako budynków, świątynią Słowian był posąg z czterema głowami który przedstawiał różne słowiańskie Bóstwa takie jak: Świętowit, Weles, Swarożyc, Perun i wielu innych.

Wiara Słowian w dużej mierze opierała się na naturze. Łysa Góra w Żołyni przy drodze do Kopań dawniej znaną jako “Grodziski gościniec” ma równie ciekawą historię co cała Żołynia. Wiąże się z nią pewna legenda:

“Nasi dziadkowie powiadali, że to jezioro, co jest pod Łysą Górą dawniej nazywało się Święte i kiedyś było dużo większe, niż dziś (...) A na górze, jak dzisiaj gościniec idzie, stał kościół. Drewniany był, z wieżą wysoką też z drzewa. Okna duże na cztery strony świata otwarte miała, a w środku dzwon wisiał. A te okna po to były, żeby jego bicie daleko było słychać Bo dawniej w kościołach nie montowali zegarów tak, jak teraz. Nikt się na nich nie rozumiał. Wszyscy na słonko patrzyli, jak szło, i każdy wiedział czy na to albo na co innego w robocie pora przyszła. A ludzie, co tam blisko mieszkali, niedobrzy byli. Mało do kościoła chodzili, nie chwalili Pana Boga, nie dziękowali za dobro. Za to z diabłami i czarownicami jedną ręką byli. Aż razu jednego, Wielkanoc wtedy była, a w kościele puściutko, nikogusieńko nie było, Pan Bóg już nie wytrzymał. - Jak wam kościoła nie trza, to nie. I zesłał wichur ogromny i szpulchną ten kościół we wodę. Nigdzie wokoło wiatrzysko szkody żadnej nie zrobiło, ino sam kościół przepadł. Dopiero wtedy się ludzie przelękli. Nowy kościół pobudowali, ale nie na starym placu, tylko dalej, prawie tam, gdzie dzisiejszy żołyński stoi...”

W jaki sposób jest to związane z poganami?

Wiedząc o tym, że legendy były i są przekazywane z pokolenia na pokolenie normalne jest, że w jakimś momencie kilka słów zostanie przekręconych, tutaj jest to świątynia i kościół niby to samo, ale świątynia była pogańska a kościół chrześcijański. Czyli rzekomy kościół to posąg jakiegoś boga, okna na cztery strony świata to cztery twarze. Motyw zatopienia kościoła w jeziorze wskazuje, że w czasie chrystianizacji tych terenów posąg zatopiono.

Żołynię założyli i zamieszkiwali Rusini. Około XIII wieku zapewne za czasów Daniela Halickiego wybudowano osadę na polach koło lasku za cmentarzem. Była jedna z wcześniejszych Żołyńskich osad, z której powoli wychodziła dzisiejsza Żołynia. Parafia Żołyńska istniała zapewne już w połowie XIV wieku ale może jeszcze za czasów Ruskich ponieważ niektórzy z jej władców byli katolikami, cmentarz powstał na przełomie XIV i XV wieku i był w miejscu gdzie dzisiaj stoi Szkoła podstawowa nr. 1 im. św. Jana Kantego. Cmentarz działał od XIV/XV wieku aż do przełomu XVIII wieku i XIX wieku. Najstarsza wzmianka na temat parafii pochodzi z 1508 roku i mówi o proboszczu Marcinie z tego samego roku pochodzi niepewna wzmianka o Żołyni na czele z wójtem Iwanem ze Steckowa.

Od przejęcia Rusi przez Kazimierza Wielkiego do niewiadomego czasu właścicielami dóbr łańcuckich w tym Żołyni byli Książęta Opolscy, od nich przejęli je Pileccy. Oto ich linia która władała Łańcutem.

Otton z Pilczy ? - 1384

Elżbieta 1384-1420

Jan 1420?-1472

Jadwiga 1472-1478

Otton 1478

Stanisław 1478-1523

Krzysztof 1523-1568

Krzysztof 1568-1578 Na jego czasy lub jego żony przypada lokacja Żołyni

Anna 1578-1586 Na jej czasy lub jej męża przypada lokacja Żołyni

W 1549 roku Krzysztof Pilecki właściciel dóbr łańcuckich do których należała Żołynia przyjął Luteranizm. Kościół zamienił na zbór i sprowadzał pastorów z Niemiec w tym prawdopodobnie rodzinę Fus/Fuß pochodzącą ze Szwabii. Jego syn Krzysztof w 1578 roku dał dobra łańcuckie żonie Annie która w roku 1586 dała dobra rodzinie Stadnickich których członkowie w tym właściciel Żołyni Stanisław “Diabeł Łańcucki” byli zagorzałymi wyznawcami Kalwinizmu, zbór Luterański zamienili na Kalwiński. Protestanci zostali “wyparci” przez Chrześcijan 29 czerwca 1621 roku wtedy zbór Kalwiński miał spłonąć od uderzenia pioruna jak głosi legenda. Parafie rzym.-kat. erygowano ponownie w marcu 1622 roku parafia przyjęła wezwanie Wniebowzięcia NMP a proboszczem został Jan Korwin.

Rozwój Żołyni

II. poł. XVI w.-XVIII w.

Rozwój Żołyni

II. poł. XVI w.-XVIII w.

Ważnym również prawem było prawo do targów i jarmarków które Żołynia otrzymała za czasów któregoś ze Stadnickich.

W 1626 roku lub 1629 Żołynie przejął Stanisław Lubomirski to on ufundował nowy kościół w 1646 roku.

W całej historii Żołyni, niejednokrotnie została najechana lub odbywały się bitwy w okolicy.

Oto lista najazdów i bitew w okolicy w XVII wieku:

a) czerwiec 1624 najazd Tatarów, spalenie kościoła.

b) jesień 1648 potyczka z Kozakami na “Wałach Chmielnickiego”

c) 1656? bitwa pod Lubomierzem w okolicy żołyńskiej plebanii ze Szwedami (informacja do zbadania)

d) 1672 najazd Tatarów spalenie i zniszczenie ogromnej części Żołyni

W XVII wieku i zapewne w wcześniejszych w Żołyni istniał pałacyk o którym nic nie wiadomo oprócz tego że spłoną, być może wybudował go jeszcze w XIV wieku Otton Pilecki podobnie jak dwór w Białobrzegach; mógł to być również Stanisław Lubomirski jednak pierwsza teoria jest bardziej prawdopodobna. W miejscu pałacyku około 1703 roku wybudowano dwór znajdował się na końcu ulicy Kmiecie.

Lubomierz

Wiele Żołyniaków wie o tym, że Żołynia była miastem, jednak był to tylko kawałek dzisiejszej Żołyni. Do dzisiaj historycy kłócą się o to kiedy powstał Lubomierz. Popularna hipoteza dr. hab. Józefa Półćwiartka mówiąca, że powstał w latach 1721-1735 została obalona ponieważ najstarsze dokumenty mówiące o Lubomierzu lub Żołyńskim Miasteczku pochodzą z lat 1713, 1721, 1722, 1723 wtedy Gubernatorem Lubomierza był Wojciech Strzelski. Druga teoria ks. Franciszka Siarczyńskiego i innych historyków mówi, że powstał za czasów Stanisława Lubomirskiego około 1630 roku.

Z powstaniem Lubomierza wiąże się taka historia:

Dawniej w tym miejscu były bagna, przez nie przebiegała główna droga Łańcut- Leżajsk. Tędy w czasie gdy sanktuarium w Leżajsku było nowopowstałe szły pielgrzymki, ostatni przystanek był przy placyku ze studnią tu jadano i się ubierano. Miejscowi chcąc się wzbogacić utwardzili bagna i rozstawiali stoiska. Tak powstał tam targ z którego niedługo później wyłoniło się miasto zwane Lubomierzem gdyż Lubomirski ją założył.

W roku 1750 w Lubomierzu wybudowano ratusz z więzieniem w piwnicy został zniszczony i nieodbudowany w roku 1850 po stu latach działania. Lubomierz niemalże od powstania był siedliskiem ludności żydowskiej, istniały tam cechy tkackie, szewskie, rzeźnicze i inne. Około 1840 w Żołyni Mieście utworzono warsztat tkacki z uwagi na liczną ilość młynów w Żołyni.

Nazwa Lubomierza zmieniała się zależnie od jego właścicieli, za czasów Lubomirskich był to Lubomierz rzadziej Żołyńskie Miasteczko, a na wieś-Żołynia, prawdopodobnie miał inny herb niż ten górze.

W 1809 roku Żołynie przejmują Potoccy za ich czasów używano Żołynia Miasto, a na wieś mówiono Żołynia Wieś, z czasów Potockich pochodzi herb z góry. Prawa miejskie utraciło około roku 1928.

Mapa Miega fragment z Żołynią z Lubomierzem w centrum z około 1780 roku